Untuk bentuk pdf silakan unduh di Docstoc.
BUNYI HIDUP
1. Bunyi /a/ menjadi /euë/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Akhiran | |
| Akar | Ukheuë |
| Biar | Biyeuë |
| Bilal* | Bileuë |
| Halal* | Haleuë |
| Ikhtiar* | Ékeutieuë |
| Layar | Layeuë |
| Pagar | Pageuë |
| Tawar | Tabeuë |
| Tengahan | |
| Bilang | Bileuëng |
| Dahan | Dheuën |
| Empat | Peuët |
| Heran | Hireuën |
| Hutan | Uteuën |
| Limpan | Limpeuën |
| Orang | Ureuëng |
| Papan | Papeuën |
| Pedang | Peudeuëng |
| Pelepah | Peuleupeuëk |
| Sifat* | Sipheuët |
| Tulang | Tuleuëng |
| Udang | Udeuëng |
2. Bunyi /a/ menjadi /eu/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh | |
| Tengahan | ||
| Anak | Aneuk | |
| Gamang | Gameum | |
| Jahat | Jheut | |
| Jam | Jeum | |
| Minyak | Minyeuk | |
| Pinang | Pineung | |
| Tahan | Theun[1] | |
| Zaman* | Jameun | |
| Akhiran | ||
| Bayar | Bayeu[2] | |
Saya menduga sebenarnya bunyi /a/ di sini juga berubah menjadi bunyi /euë/, tetapi karena didahului oleh bunyi mati /j/ dan bunyi mati setengah sengau (/m/, /n/, /ng/, /ny/) maka bunyi /ë/ pada /euë/ menghilang.
3. Bunyi /a/ menjadi /o/ atau /ö/ (tergantung dialek), bila bunyi sebelumnya bunyi /b/, /k/, bunyi mati sengau (/m/, /n/, /ng/, /ny/), /r/ dan bunyi mati lainnya dengan syarat sengau
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh | |
| Dialek 1 | Dialek 2 | |
| Bunyi /b/ | ||
| Kebas | Keuboh | |
| Bunyi /k/ | ||
| Bukan | Bukon / Kon | Bukön / Kön |
| Tekan | Teugon | Teugön |
| Bunyi /m/ | ||
| Rumah | Rumoh | |
| Teman | Teumon | |
| Bunyi /n/ | ||
| Tanah | Tanoh | |
| Bunyi /ng/ | ||
| Dengan | Deungon / Ngon | Deungön / Ngön |
| Dengar | Leungo | Deungö |
| Tengah | Teungoh | Teungöh |
| Bunyi /r/ | ||
| Eram | Karom | |
| Tiram | Tirom | |
| Bunyi sengau | ||
| Maw‘ar (mawar) | Maw‘o | |
Kecuali:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Kawan | Kawan |
| Lawan | Lawan |
Dugaan saya, kata-kata ini masuk ke dalam bahasa Aceh di kemudian hari, sehingga tidak mengalami perubahan.
4. Bunyi /a/ menjadi /ong/ atau /öng/ (menurut dialek). Polanya sama dengan pola di atas.
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh | |
| Umum | Dialek lain | |
| Bunyi /k/ | ||
| Ungka | Eungköng | Eungkong |
| Bunyi /m/ | ||
| Huma | Umöng | Umong |
| Lima | Limöng | Limong |
| Terima | Teurimöng | Teurimong |
| Bunyi /n/ | ||
| Kena | Keunöng | Keunong |
| Bunyi /ng/ | ||
| Belanga | Beulangöng | Beulangong |
| Bunga | Bungöng | Bungong |
| Bunyi /ny/ | ||
| Tanya | Tanyöng | Tanyong |
| Bunyi sengau | ||
| Nyaw‘a (nyawa) | Nyaw‘öng | Nyaw‘ong |
5. Bunyi /a/ menjadi /u/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Awalan | |
| Akar | Ukheuë |
| Tengahan | |
| Hari | Uroë |
| Rangka | Rungkha |
6. Bunyi /i/ menjadi /é/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Habis | Abéh |
| Kandil | Kandé |
| Kasih | Gaséh |
| Kulit | Kulét |
| Tabik | Tabék |
| Tarik | Tarék |
| Wajib* | Wajéb |
7. Bunyi /i/ menjadi /è/, bila bunyi sebelumnya sengau atau setengah sengau. Juga dijumpai bila bunyi sebelumnya /r/ dan /h/.
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh | Arti |
| Angin | Angèn | |
| Bengis | Beungèh | Marah |
| Dhaif* | La‘èh | |
| Sahih* | Sahèh | Benar |
| Taik / Tahi | Èk | |
| Tarikh* | Tarèh | Sejarah |
8. Akhiran /i/ menjadi /oë/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Beli | Bloë |
| Bini | Binoë |
| Ganti | Gantoë |
| Kami | Kamoë |
| Laki | Lakoë |
| Si | Soë |
| Tali | Taloë |
| Kecuali | |
| Bagi | Bagi |
9. Bunyi /i/ menjadi /a/.
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Isi | Asoë |
10. Bunyi /u/ menjadi /i/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Dulu | Dilèë |
| Tumbuh | Timoh |
11. Bunyi /u/ menjadi /ô/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh | |
| Dialek 1 | Dialek 2 | |
| Tengahan | ||
| Cabut | Bôt | Bet |
| Cucur | Cucô | |
| Hidung | Idông | |
| Hukum* | Hukôm | |
| Jantung | Jantông | |
| Kentut | Geuntôt | Geuntet |
| Laut | La’ôt | La’et |
| Rebung | Reubông | |
| Sepuluh | Siplôh | |
| Surut | Surôt | |
| Tahun | Thôn | |
| Turun | Trôn | Tren |
| Akhiran | ||
| Bahu | Bahô | |
| Biru | Birô | |
| Pintu | Pintô | |
12. Bunyi /u/ menjadi /o/, bila bunyi sebelumnya bunyi /b/, /k/, bunyi mati sengau (/m/, /n/, /ng/, /ny/), /r/, /w/ dan bunyi mati lainnya dengan syarat sengau.
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Hangus | Angoh |
| Mangkuk | Mangkok |
| Nyamuk | Nyamok |
| Tumbuh | Timoh |
| Tunjuk | Tunyok |
13. Akhiran /u/ menjadi /èë/.
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Abu | Abèë |
| Baju | Bajèë |
| Batu | Batèë |
| Bulu | Bulèë |
| Kayu | Kayèë |
| Palu | Palèë |
| Perdu | Peureudèë |
| Perlu | Peureulèë |
| Seteru | Sitrèë |
| Tahu | Thèë |
| Temu | Teumèë |
14. Bunyi /e/ menjadi /a/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Benci | Banci |
| Kentang | Gantang |
| Peduli | Padôli |
| Periksa | Paréksa |
15. Bunyi /e/ menjadi /eu/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Benar | Beuna |
| Cempaka | Jeumpa |
| Gemar | Geuma |
| Kenanga | Seulanga |
| Kerbau | Keubeuë |
| Selasa* | Seulasa |
16. Bunyi /e/ menjadi /i/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Hela | Hila |
| Segera | Sigra |
| Sepuluh | Siplôh |
| Sekolah** | Sikula |
| Seteru | Sitrèë |
17. Bunyi /è/ menjadi /i/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Beda | Bida |
| Bela | Bila |
| Hemat | Himat |
| Perak | Pirak |
| Sepak | Sipak |
| Serong | Sirông |
| Tembak | Timbak |
18. Bunyi /o/ menjadi /u/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Ekor | Iku |
| Kopi | Kupi |
| Kopiah* | Kupiah |
| Kolak | Kulak |
| Sekolah** | Sikula |
| Sorak | Surak |
| Tolak | Tulak |
19. Bunyi /o/ menjadi /ô/
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Jodoh | Judô |
| Lapor** | Lapô |
| Lorong | Jurông |
| Mandor** | Mandô |
| Rol** | Rôy |
| Serong | Sirông |
| Sombong | Mbông |
| Tolong | Tulông |
| Kecuali | |
| Kotor | Kuto |
20. Bunyi /o/ menjadi /u/ (bila terletak di awal kata).
Contoh:
| Bahasa Melayu | Bahasa Aceh |
| Obat | Ubat |
| Olok | Ulok |
| Ombak | Umbak |
| Orang | Ureuëng |
| Otak | Utak |
[1] Dugaan saya di kamus tertulis keliru (karena dalam Kamus Bahasa Aceh – Indonesia karangan Aboe Bakar dkk terbitan Balai Pustaka jugabanyak sekali ditemukan salah cetak). Saya rasa yang benar adalah theuën melihat perbandingan antara bahasa Melayu dahan dan bahasa Aceh dheuën.
[2] Dugaan saya di kamus tertulis keliru. Saya rasa yang benar adalah bayeuë.
Tahan = Theun,( bukan Theuen)
Terima kasih atas koreksinya Yaser..